SICAK STRESİ KAPIDA

SICAK STRESİ NEDİR ?

İneklerde sıcak stresi, hava sıcaklığı ve nem oranının hayvanın vücut ısısını dengeleyebileceği düzeyin üzerine çıkması ile oluşan etkilerdir. Kabaca söylemek gerekirse kuru termometre ile ölçüldüğünde hava sıcaklığının 21 Cᵒ nin üzerine çıkması ile döl verimi problemleri 24 Cᵒ’nin üzerine çıkması ile süt verimi problemleri başlar. Daha bilimsel değerlendirildiğinde, ortam nemi ve sıcaklığının birlikte etkisini değerlendiren bir formül ile hesaplanan sıcaklık nem indeksi (SNİ), hayvanın sıcak stresine girdiği noktayı daha gerçekçi olarak ortaya koyar. Bu indeks

SNİ = (1.8 x Tdb+32) – [0.55 – (0.55 x RH/100)] x (1.8 x Tdb – 26.8)]* formülü ile hesaplanabilir

(Tdb=Kuru Termometre Sıcaklığı; RH= Nem oranı)

SNİ aşağıdaki linkte bulunan hesaplama aracı ile de yaklaşık olarak bulunabilir :

http://www.abstechservices.com/?pages=calc4

Her ne kadar daha eskiden sıcak stresinin başladığı notalar 70-72 değerleri olarak veriliyorduysa da, son çalışmalara göre SNİ 65’in üzerine çıkmaya başladığında döl verimi, 68’in üzerine çıkmaya başladığında ise süt verimi ciddi şekilde etkilenmeye başlar. Aşağıdaki tabloda Ülkemizde bazı illerde gerçekleşen gündüz-gece ( tüm gün ortalaması) sıcaklık ortalamaları görülmektedir. Görüldüğü üzere, bir çok ilimizde gündüzleri sıcaklığın tablodaki gün ortalamasının oldukça üzerinde olduğu göz önünde bulundurulursa, 3 ay boyunca sıcak stresi yaşanılması kaçınılmazdır.

SICAK STRESİ NEDEN OLUŞUR ?

Dinlenme halinde iken bir insanın metabolizması 1 adet 100 vatlık ampul kadar ısı üretirken bir ineğin metabolizması 16 adet 100 vatlık ampul kadar ısı üretir. Bu ısı solunum, terleme, derinin hava ile teması, idrar ve dışkı ile vücuttan uzaklaştırılır. Örneğin, solunum ile akciğerlerden geçen kan dolaşımı soğutularak bütün vücuda tekrar dağılır ve böylece vücutta oluşan metabolik ısınma azaltılır.

Yani akciğerler bir radyatör gibi görev yapar. Solunum ile soğutma olmasa vücuttaki bütün proteinler 20 dk. İçerisinde kaynamış bir yumurta gibi denatüre olarak katılaşır. Yine hava ile temas ve terleme diğer büyük bir vücut ısısı düzenleyicisidir. Bu nedenle sıcak stresine giren inekler yatmayıp ayakta durarak karınlarının altından da hava geçmesini sağlayarak temas yüzeyini genişletmeye ve soğumaya çalışırlar.

Sıcak stresine giren çiftliklerde hayvanların büyük çoğunluğunun ayakta durduğu ve yatmadığı görülür. Sıcak stresinin başladığı şartlarda ise hava sıcaklığı ve nemi artık vücut ısısının uzaklaştırılamadığı şartlar oluşmuştur. Bulunduğumuz ortamda hissettiğimiz sıcaklık ve nem hissi ile inekler hakkında karar vermemek lazımdır. Yukarıda da bahsedildiği gibi inek insandan 16 kat daha fazla vücut ısısı üretir ve karnında da fermantasyona bağlı sindirim sonucu 40 Cᵒ lik bir işkembe sobası taşımaktadır. Dolayısıyla bizim hissettiğimiz hava sıcaklıklarından çok daha aşağıdaki derecelerde sıcak stresine girmeye başlar. Bu nedenle “bizim burası çok esiyor, stres olmaz” düşüncesinden ziyade ortamın sıcaklık ve nemini ölçerek durum tespiti yapmak daha doğrudur.

SICAK STRESİNİN GÖRÜNEN BELİRTİLERİ NELERDİR ?

✔ Hayvanların çoğunluğu ayakta durur.
✔ Suluk başında kalabalık hayvan grupları oluşur.
✔ Ağızdan salya akışı çoğalır.
✔ Solunum sayısı 80/dk. üzerine çıkar, hayvanlar hızlı solumaktan ileri geri sallanır duruma gelir.
✔ Yem tüketimi azalır, kaba yemi ayırmak, yememek isterler.
✔ Su tüketimi artar.
✔ İsteksiz ve azar azar miktarlarda yerler, hareketleri yavaşlar.
✔ Geviş getirme azalır.
✔ Ahırın daha serin yerlerine ya da gölge yerlerine toplanırlar.

SICAK STRESİNİN VERİM VE SAĞLIK ÜZERİNE ETKİLERİ NELERDİR?

✔ Süt verimi düşer.
• Süt verimi 25 Cᵒ üzerinde düşmeye başlar, 30 Cᵒ üzerinde daha da düşer.
• Sıcak stresinde süt verimi kaybı % 10-25 arasında değişir.

✔ Doğuran hayvanlar pik verime ulaşamazlar.
• Pik verime her 1 kg eksik ulaşma 1 laktasyon döneminde 250 kg süt kaybı demektir.

✔ Süt yağ ve protein oranı düşer.

✔ Asidozis problemi başlar.

✔ Ayak hastalıkları

• Sıcak stresi sonucu oluşan Laminitis yaklaşık 2 ay sonra kendini gösterir. Yani sıcak stresi Ağustos sonunda bitse bile Ekim-Kasım aylarında şiddetli laminitis tabloları ortaya çıkar. Bu da döl verimi ve süt verimi kayıplarının Aralık ayına kadar devam etmesi demektir.

✔ İstenmeyen bir olgu olan ikiz gebelik oranı artar.

✔ Döl tutma oranı düşer.

• Yumurtalık aktiviteleri zayıflar, yetersiz gelişen ve gelişmeden atılan yumurta sayısı çoğalır, erken embriyonik ölümler şekillenir, yavru atmalar artar. Çoğu çiftlik yaz aylarında tohumlama faaliyetlerini durdurur.

✔ Bağışıklık sistemi zayıflar.

• Enfeksiyonlara bağlı hastalıklar ( mastitis, metritis vb.) artar, ölüm oranları yükselir.

✔ Somatik hücre sayısı yükselir.

SICAK STRESİ İLE MÜCADELE NASIL YAPILMALIDIR ?

Serinletme
Sıcak stresinde serinletme ve besleme ile ilgili düzenlemeler birlikte yürütülmelidir. Sadece serinletme ve sadece besleme ile ilgili düzenlemeler istenilen etkin sonucu vermez. Ancak serinletme olmadan besleme düzenlemelerinden etkin sonuç alınamaz. Aşağıdaki tabloda serinleme ve besleme tedbirlerinin sıcak stresinde göstermiş olduğu fayda görülmektedir.

Serinletme ile ilgili uygulamalarda tek başına fan kullanılmasının stres üzerine her hangi bir olumlu etkisi olmadığı görülmüştür. Bu nedenle serinletme ile birlikte uygulanması gerekmektedir.

Serinletme Uygulaması : Serinletme hattı yemlik kilitlerinin üzerine konumlandırılmalıdır. Hat üzerinde 3 m’de 1 nozul konulmalı, nozullar 1 dk.’da 2 lt suyu 180 derecelik bir açıya püskürtecek şekilde olmalıdır. Hayvanların sırtı ve en fazla karın hizasına kadar ıslatma sağlamalıdır. Yerleri ve yatakları ıslatmamalıdır. Aksi halde mastitis ve ayak hastalığı vakaları artar.

Nozul yerleşimi ve hayvanlarda istenilen ideal ıslatma şekli yukarıdaki resimlerde görülmektedir.

Fan yerleşimi ise 90 cm çapındaki fanlarda 9 m aralık ile, 120 cm çapındaki fanlarda ise 12 m aralıkla 45 derece eğime sahip olacak şekilde yapılmalıdır. Fan sisteminin nozulların ıslattığı hayvanların üzerini kurutacak şekilde yemlik üzerine ve imkan dahilinde 2 bir sıra halinde yatak üzerine de kurulursa maksimum serinleme sağlanabilir.

Kurudaki hayvanların serinletilmesi de önemlidir. Yapılan araştırmalar kuru dönemde serinletilen hayvanların doğurduktan sonra serinletilmeyenlere göre yaklaşık ortalama günlük 6 lt daha fazla süt verimine sahip olduklarını göstermektedir.

Islatma uygulanan ahırlarda sıyırıcılar daha sık çalıştırılmalı ve yemlik önünde su birikimi önlenmelidir. Serinletme 7 dk da bir 1 dk. Boyunca su püskürtülmesi şeklinde programlanmalıdır. Bu aralık sabah ve akşam saatlerinde hava sıcaklığının 24 Cᵒ den az olduğu zamanlarda 10 dk da bire uzatılabilir. Hava sıcaklığı 22 Cᵒ’yi geçtiğinde ıslatma sistemi çalışmalıdır. Fanlar ise 21 Cᵒ nin üzerine çıkıldığında sürekli çalışmalı, serinletme gibi zamanlamalı olmamalıdır.

Ahırlarda sıcaklık ve nemi ölçen bazı cihazlar kullanılmalı ve SNİ nin yüksek olduğu ahır bölmelerine ekstra tedbirler alınmalıdır. Ayrıca sağımhanede hayvanların bekleme bölmeleri ve sağımhaneden çıkış yolu da serinletilmelidir.

Besleme İle İlgili Tedbirler

Hayvanların beslenmeleri ile ilgili yönetim ve rasyon tedbirleri aşağıdaki gibi sıralanabilir:

✔ Sağımhaneye yürüme mesafesini kısalt
• Bir inek 100 m yürüdüğünde vücut ısısı 3-4 derece artar. Yüksek verimli inekler sıcak stresinden daha fazla etkilenirler. Bu nedenle sağıma gidiş yolu kısaltılamıyorsa yüksek verimli inekleri sağıma yakın bölmelerde tutmakta fayda vardır.

✔ Sağımhanede bekleme süresini kısalt, gerekirse büyük grupları daha küçük gruplara ayır. Grupların sağıma sevk edilmesini düzenleyerek bir grubun sağım bekleme süresini kısalt. Bir gruptaki hayvan sayısı sağımhane kapasitesinin 2-3 katını geçmemelidir.

✔ Sağımhane bekleme yeri ve çıkış yolunu serinlet

✔ Yemleme saatleri günün erken ve geç saatlerine alınmalı hayvanların daha serinde yemeleri sağlanmalıdır.

✔ Hayvanların önüne yem ittirmeyi sıklaştır. Özellikle gece bu konunun ihmali önlenmelidir. Çünkü sıcak stresinde gece daha çok yem tüketimi gerçekleşecektir. Gece yemlikte gazete okunabilecek derecede bir aydınlatma gerekir.

✔ Artan yemin tamamı her yemlemeden önce yemlikten tamamen alınmalı, yemlik temizliği ve hijyenine azami dikkat edilmelidir.

✔ Öğle saatlerinde aşılama gibi stres oluşturulacak uygulamalar yapılmamalıdır.

✔ Öğün sayısı artırılarak hayvanlara daha taze yem verilmeli ve yem ayırmayı önleyecek tedbirler alınmalıdır.

• Sıcak dönemlerde dökülen yem çok çabuk kurur, bu da hayvanların kaba yemi ayırmasına ve asidozise neden olur.

• Toplam yem karmasının nem oranının % 35-50 arasında olması sağlanmalı gerekirse karmaya su katılmalıdır.

• Sık yemleme hayvanların yem tüketimini artırır

✔ Asidoza karşı önlem al

• Yem ayırmayı önle , tampon madde kullan ( 300-400 gr/güne kadar). Yaz için sadece yemlik soda yeterli olmaz, özel bir tampon karışımı oluşturulmalıdır.

BÜKE PROTECT uzun etkili tampon etki sağlayan özel bir katkı yemidir !

• Kaba yem oranı rasyon kuru maddesinin % 45’inden daha az olmamalıdır.

• Kaba yemin azalan kısmını konsantre yemde soya kabuğu, kurutulmuş pancar posası gibi sindirilebilir NDF kaynakları ile desteklenmelidir.

• Rasyon NFC oranına dikkat edilmeli ve asidozu tetikleyici sınırlar zorlanmamalıdır.

✔ Asidozdan kaçınmak ve enerji eksikliğinden sakınmak için rasyon enerjisinin bir kısmı nişastalı yem maddeleri yerine by-pass yağ kullanılarak sağlanmalıdır.

✔ Rasyon protein düzeyi tam ihtiyacı karşılayacak sınırda tutulmalı, yüksek protein oranlarından ve kolay eriyebilir protein kaynaklarından kaçınılmalıdır. Rasyondaki RDP oranı % 10 u geçmemelidir.

✔ Döl tutma problemine karşılık günde 500 mg karoten rasyona ilave edilebilir. Ancak bu ilaveye Mayıs ayları başından başlamak gerekir.

✔ Sıcak stresinde döl verimi bakımında aşağıdaki noktalara dikkat edilmelidir:

• Sıcak stresi nedeniyle iç organlardaki kan akışı azalır ve bu nedenle uterusta savunma sistemi zayıflar. Bu nedenle doğumun yaptırılacağı yer kuru ve çok temiz olmalıdır. Yavru ve doğumla birlikte atılan diğer unsurların yerine oluşan vakum dışarıdan olabildiğince az mikrobu içeri taşımalıdır. Ayrıca doğumdan sonra iyotlu olmayan antiseptiklerle hayvanın genital bölgesi çevresini ve uterusu yıkamakta fayda vardır.

• Uterusun çabuk invole olması için doğum sonrası en az 1 hafta boyunca günde 300 ml propilen glikol içirilmesi yararlı olacaktır.

• Hayvanların tohumlanmasında senkronizasyon vb. hormonal uygulamalar yapılabilir. Ancak unutulmamalıdır ki, ahır içerisinde yeterli serinletme ve hayvan refahı sağlanmadan, doğru bir besleme stratejisi oluşturmadan üreme ile ilgili yapılacak uygulamaların başarı şansı son derece düşük olacaktır ve hayal kırıklığı oluşturacaktır.

• Sıcak stresine maruz kalmış ineklerin ovaryumlarının normal hale dönmesi yaklaşık 2 aylık bir süreyi alır. Bu sıcak stresi bitse de döl tutma oranının 2 ay daha düşük seyredeceği anlamına gelir.

BÜKE PROTECT sıcak stresindeki hayvanlarda ve ayrıca rasyonlarında yüksek oranda konsantre yem içeren süt ve besi sığırlarında rumen Ph’ını (Asitlik derecesini) dengeleyen özel bir katkı yemidir.

BÜKE PROTECT aynı zamanda ayak sağlığı ile ilgili koruyucu vitamin ve mineralleri özel miktar ve kompozisyonlarda içerir ve hayvanların bağışıklık sistemlerini sıcak stresi nedeniyle ortaya çıkan enfeksiyonlara karşı destekler.

Canberk BİLGEL

Ziraat Yüksek Mühendisi / Zooteknist
BÜKE YEM TEKNİK SAHA MÜDÜRÜ